نهضت جنگلجنگل، نهضت، نهضتی به رهبری کوچک خانِ جنگلی در منطقه گیلان و مازندران برضد استبداد داخلی و استعمار خارجی بود. فهرست مندرجات۲ - دوره اول (رجب ۱۳۳۳ شعبان ۱۳۳۸/اردیبهشت ۱۲۹۹) ۳ - اهداف ۴ - مجاهدین ۵ - راههای تأمین هزینه‌ها ۶ - گسترش و تقویت ۷ - مقابله با روس‌ها ۸ - همکاری انورپاشا با نهضت ۹ - اقدامات میرزاکوچک‌خان برای تشکیل و تقویت نیروها ۱۰ - خروج روس‌ها ۱۱ - تصرف رشت توسط انگلیسی‌ها ۱۲ - مفاد پیمان انگلیسی‌ها با سران جنگل ۱۳ - جدایی مجاهدان کسما از میرزا ۱۴ - سر گیری حملات انگلیسی‌ها و عقب نشینی تا فامنات ۱۵ - اندیشه برقراری نظام جمهوری در ایران ۱۶ - سازش فی مابین ۱۷ - نشر افکار و آرای‌نهضت ۱۸ - دوره دوم (۲۹ شعبان۱۳۳۸/ ۲۸ اردیبهشت۱۲۹۹ ۱۱ آذر ۱۳۰۰) ۱۹ - مرحله اول و تصرف شهر،توسط ارتش سرخ ۲۰ - تصویب مرامنامه و مفاد آن ۲۱ - توافق میرزا و فرمانده ارتش سرخ ۲۲ - اعلام حکومت موقت جمهوری ۲۳ - تفاوت دوره اول و دوم نهضت ۲۴ - علاقه ایران به دوستی با روس‌ها ۲۵ - شکست ائتلاف ۲۶ - علل شکست ۲۷ - مرحله دوم و دولت جدید ۲۸ - شکست کودتا ۲۹ - قطع شدن رابطه میرزا با شوروی ۳۰ - شکست دولت ائتلافی ۳۱ - مرحله سوم و توافق میرزا با حیدر خان ۳۲ - شکست احسان‌الله خان ۳۳ - تشکیل دولت جمهوری شورایی گیلان ۳۴ - اختلاف بین سران نهضت ۳۵ - تصرف گیلان توسط دولت مرکزی ۳۶ - سرانجام نهضت جنگل ۳۷ - فهرست منابع ۳۸ - پانویس ۳۹ - منبع ۱ - شناخت اجمالینهضت جنگل از نظر سیاسی، اجتماعی و ترکیب رهبری به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره نخست با عزیمت میرزا کوچک خان به گیلان ( رجب ۱۳۳۳/ خرداد ۱۲۹۴) آغاز شد و با توقف مخاصمات جنگی و انحلال کمیته اتحاد اسلام پایان یافت. ( شعبان ۱۳۳۸/ اردیبهشت۱۲۹۹). دوره دوم با ورود ارتش سرخ شوروی به ایران (۲۹ شعبان۱۳۳۸/ ۲۸ اردیبهشت۱۲۹۹) شروع شد و با شکست نظامی جنگل و شهادت میرزا کوچک خان (۱۱ آذر ۱۳۰۰) به پایان رسید. دوره دوم سه مرحله داشت: مرحله اول، توافق نمایندگان جنگل با نمایندگان دولت شوروی (نه‌مادّه انزلی) و تشکیل حکومت موقت جمهوری؛ مرحله دوم، کودتای حزب‌کمونیست بر ضد میرزا و تشکیل دولت ائتلافی احسان‌اللّه خان با نمایندگان دولت شوروی و حزب کمونیست ایران؛ و مرحله سوم، ورود حیدرخان عمو اوغلی به ایران و تشکیل دولت جمهوری شورایی گیلان. ۲ - دوره اول (رجب ۱۳۳۳ـ شعبان ۱۳۳۸/اردیبهشت ۱۲۹۹)در دومین سال جنگ جهانی اول، جنبشی مردمی در گیلان به رهبری میرزا کوچک خان بر ضد تجاوز نیروهای خارجی، ظلم اربابان در حق رعایا، فقر و بیکاری و فقدان امنیت شکل گرفت. میرزا کوچک خان با تنی چند از افراد وابسته به اتحاد اسلام در تهران تماس گرفت و قرار شد کانون ثابتی برای مبارزه با متجاوزان به وجود آید. نخستین پایگاه عملیاتی در جنگل تولم(سه فرسخی شمال‌غربی رشت) تأسیس شد و در شوال ۱۳۳۳ عملیات خود را بر ضد نیروهای اشغالگر و متجاوزان به دهقانان آغاز کرد [۱]
احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، چاپ محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران۱۳۷۷ ش.
[۲]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، رشت۱۳۷۱ ش.
[۳]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، سال۱، ش۲۸، ۱۵ جمادی‌الاخره۱۳۳۶، ص۲،تهران۱۳۶۶ ش.
۳ - اهدافهدفهای عمده نهضت جنگل چنین بود: اخراج نیروهای بیگانه و حمایت از استقلال کامل کشور، برقراری امنیت، رفع بی عدالت و مبارزه با خودکامگی و استبداد ، اصلاحات اساسی و رفع فساد در تشکیلات دولتی بود. [۴]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، سال۱،ص۱-۲،تهران۱۳۶۶ ش.
[۵]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲، تهران۱۳۶۶ ش.
۴ - مجاهدیننخستین دسته مجاهدان هفت تن بودند که به تدریج افزایش یافتند. پس از مدتی احسان اللّه خان دوستدار (از اعضای كمیته مجازات در تهران) و خالوقربان هرسینی ، با تعدادی از کردهای مجاهد نیز به نهضت پیوستند. اعضای هیئتِ رهبری و مجاهدین اولیه نهضت، به طور عمده، عده‌ای خرده مالک و پیشه‌ور جزء بودند. با توسعه نهضت، افسران تعلیم یافته و آشنا به فنون نظامی به نهضت پیوستند (با توصیه کلنل محمدتقی خان پسیان) و در مراحل بعدی بیست افسر اتریشی و عثمانی به تربیت مجاهدان جنگل پرداختند. [۶]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۶، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۷]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۵۲، تهران۱۳۶۶ ش.
[۸]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۵۵، تهران۱۳۶۶ ش.
[۹]
احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۳۸۶، تهران۱۳۳۶ ش.
۵ - راههای تأمین هزینههاهزینههای نهضت با کمک‌های مالی برخی تاجران و زمین‌داران کوچک منطقه و دریافت عشریه تأمین می‌شد (از ۱۳۳۶ به گرفتن عشریه اقدام کردند). همچنین با حمله به انبار سلاح روس‌ها بخشی‌از نیازهای مهمات جنگی خود را تأمین می‌کردند. [۱۰]
بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان، ج۱، ص۲۰۷،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش.
[۱۱]
صادق کوچکپور، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی‌ـ اجتماعی گیلان و قزوین، ج۱، ص۹ـ۱۰، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت ۱۳۶۹ ش.
[۱۲]
محمدتقی میرابوالقاسمی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، ج۱، ص۴۷ و پانویس۱، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۱۳]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۹، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
۶ - گسترش و تقویتهیئت اتحاد اسلام در رشت در واقع هسته رهبری و مرکز ثقل تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اداری، اجتماعی و نظامی نهضت جنگل بود و بر حفظ استقلال ایران اصرار داشت. نهضت به تدریج سازمان‌نظامی‌ـ سیاسی نیرومندی شد که کانون خطری برای نیروهای بیگانه، زمین‌داران بزرگ و دولت‌مرکزی به شمار می‌رفت. دو حزب دموکرات و اتفاق و ترقی در رشت، از حامیان نهضت بودند و عده‌ای از اعضای آن بعدها به نهضت ملحق شدند. [۱۴]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۷، تهران۱۳۶۶ ش.
گسترش نهضت در میان دهقانان و حمایت آنان از مجاهدان جنگل سبب وحشت مالکان بزرگ گیلان از یک سو و کنسولگری روسیه از سوی دیگر شد. ازاین‌رو، فرماندار گیلان گروهی را برای یافتن محل اجتماع جنگلی‌ها اعزام کرد که به سبب همکاری نکردن دهقانان، موفق نشدند. گروه‌های اعزامی بعدی نیز شکست خوردند و با این شکست، قوا و روحیه مجاهدان جنگل تقویت شد. [۱۵]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۱۶]
بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان، ج۱، ص۲۱۲ ـ ۲۱۳،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش.
[۱۷]
بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان، ج۱، ص۲۱۵،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش.
[۱۸]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۳ـ ۷۴، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۹]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۴ـ۶، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
۷ - مقابله با روسهاروسها که در صدد دفع جنگلی‌ها بودند، در پی شکست نیروهای‌ایرانی، قزاق‌ها را برای سرکوب آنان روانه کردند. این نخستین رویارویی مجاهدان جنگل با روس‌ها بود که به پیروزی مجاهدان انجامید. مجاهدان پس از چند درگیری با نیروهای‌دولتی و روس‌ها، فومنات و کسما را تصرف و آنجا را مرکز سازمانی و گوراب زرمیخ فومن (پنج فرسخی رشت)را مرکز نظامی خود کردند. [۲۰]
احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران۱۳۷۷ ش.
[۲۱]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، تهران۱۳۵۸ ش.
[۲۲]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، تهران۱۳۶۶ ش.
در این ضمن، دولت مرکزی مذاکره با سران نهضت را آغاز کرد که در نتیجه ادامه تجاوز روس‌ها، بی‌نتیجه ماند. ۸ - همکاری انورپاشا با نهضتبازتاب نهضت جنگل در خارج از مرزهای ایران ، انورپاشا (حامی ترک‌های جوان و فرمانده ارتش‌عثمانی‌در جنگ با روسیه و انگلستان) را بر آن داشت تا با اعزام افسران عثمانی و ارسال مهمات جنگی، با مجاهدان‌جنگل همکاری کند. [۲۳]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، تهران۱۳۶۶ ش.
۹ - اقدامات میرزاکوچک‌خان برای تشکیل و تقویت نیروهامیرزاکوچک خان ، پس از استقرار تشکیلات نظامی در گوراب زرمیخ، هریک از سران جنگل را مسئول بخشی از امور اداری، مالی و نظامی کرد. همچنین با ایجاد مدرسه نظام بسیاری از جوانان داوطلب خدمت، تحت سرپرستی افسران ایرانی و چند افسر آلمانی و اتریشی به تحصیل مشغول شدند. هیئت‌هایی نیز مأمور تهیه پوشاک وطنی شدند و با تشویق صنعت‌گران محلی، کارگاه‌هایی در حوزه فومن تأسیس کردند که به تولید پوشاک سربازان می‌پرداخت. [۲۴]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۶، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
در کسما نیز، زیر نظر حاجی‌احمد کسمایی ، چهار اداره وجود داشت: کمیته اتحاد اسلام، کمیسیون‌جنگ، امور داخله و حکومتی. [۲۵]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص۵۳، تهران۱۳۵۸ ش.
[۲۶]
بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش.
کمیته اتحاد اسلام، در واقع همان‌هیئت‌اتحاد اسلام بود که در آغاز، بیشتر اعضای آن از روحانیان بودند ولی پس از چندی به کمیته تبدیل شد و بیشتر اعضا غیر روحانی بودند. [۲۷]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۹۶، تهران۱۳۶۶ ش.
[۲۸]
بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۴،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش.
۱۰ - خروج روسهاپس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، دولت انقلابی دستور بازگشت نیروهای‌روسی را صادر کرد. در این میان انگلیسی‌ها نیز خواهان‌عبور سربازان‌انگلیسی به طرف قفقاز شدند. میرزاکوچک خان عبور سربازان روسی را منوط به تحویل سلاح‌کرد و مسئله‌عبور نیروهای انگلیسی را به نظر کمیته اتحاد اسلام ارجاع داد [۲۹]
بازیل نیکیتین، ایرانی که من شناخته‌ام، ج۱، ص۲۸۹ـ۳۰۲، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی، تهران۱۳۲۹ ش.
[۳۰]
نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امورخارجه، به كوشش رقیه سادات عظیمی،ص۷۲، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۷ ش
در پی خروج روس‌ها، قوای جنگل کاملاً به رشت مسلط شد و مراکز اداری و راههای ارتباطی گیلان را در اختیار گرفت. [۳۱]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۵ـ۵۰، رشت۱۳۷۱ ش.
۱۱ - تصرف رشت توسط انگلیسیهادر ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸ (اواخر جنگ جهانی اول) انگلیسی‌ها به مجاهدان حمله و رشت را تصرف کردند. در این حمله، روس‌ها نیز شرکت داشتند [۳۲]
نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امورخارجه، به كوشش رقیه سادات عظیمی،ص۱۰۹-۱۱۸، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۷ ش
[۳۳]
سرپرسی مولزورث سایكس، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، ج۲،ص۶۸۸، تهران۱۳۷۰ ش
[۳۴]
لیونل چارلز دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز ، ترجمه حسین انصاری، ص۲۲۰به بعد،تهران ۱۳۵۷ ش
در ۶ ذیقعده ۱۳۳۶/ ۱۴ اوت۱۹۱۸ انگلیسی‌ها با سران‌جنگل پیمان متارکه‌جنگ بستند. ۱۲ - مفاد پیمان انگلیسی‌ها با سران جنگلاین پیمان در ۸ مادّه تنظیم شد و مفاد اصلی‌اش تعهد کمیته اتحاد اسلام بر مستقر نکردن نیروی مسلح در مسیر انزلی ـ قزوین ، دخالت نکردن انگلیس در امور داخلی ایران ، مبادله اسیران و تأمین خواربار برای نیروهای انگلیسی مستقر در گیلان از سوی کمیته اتحاد اسلام بود. [۳۵]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۸۶ـ ۱۸۸، رشت۱۳۷۱ ش.
[۳۶]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، تهران۱۳۶۶ ش.
[۳۷]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۵۳ـ ۱۵۵، تهران۱۳۶۶ ش.
۱۳ - جدایی مجاهدان کسما از میرزاانگلیسیها، که همچنان در پی سرکوب نهضت جنگل بودند، پس از روی کارآمدن دولت وثوق‌الدوله (۱۳۳۶/ ۱۹۱۸) اهداف خود را از طریق دولت وی دنبال کردند. وثوق‌الدوله برای تطمیع میرزاکوچک خان ، حکومت گیلان را به او پیشنهاد کرد که با مخالفت میرزا روبه‌رو شد. در این میان اختلاف حاجی احمد کسمایی با میرزا، انگلیسی‌ها را به اهدافشان نزدیک‌تر کرد. تیرگی روابط آن دو به جدایی مجاهدان کسما از میرزا انجامید. کسمایی به فکر سازش افتاد و با اخذ امان‌نامه از دولت وثوق‌الدوله، برای مقابله با میرزا و نهضت جنگل به همکاری با دولت پرداخت. [۳۸]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۱۲۰، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
[۳۹]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۲، رشت۱۳۷۱ ش.
[۴۰]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۱۰، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۴۱]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۱۶ـ ۱۱۷، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۴۲]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص‌ـ۹۱، تهران۱۳۵۸ ش.
۱۴ - سر گیری حملات انگلیسی‌ها و عقب نشینی تا فامناتپس از شکاف میان مجاهدان جنگل، رئیس اداره سیاسی انگلیس در ایران پیمان متارکه را لغو و با ارسال نامه‌ای به میرزا، مهلت پنج‌روزه را برای اطاعت از دولت یا خروج از ایران تعیین کرد. [۴۳]
احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۶۳، چاپ محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران۱۳۷۷ ش.
[۴۴]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۹۳ـ۱۹۷، رشت۱۳۷۱ ش.
با آغاز حملات انگلیسی‌ها، میرزا و مجاهدان راهی شرق گیلان شدند. میرزا برای اینکه مردم دچار آسیب نشوند، از جنگ خودداری کرد و این در حالی بود که قوای دولت و نیروهای انگلیسی در تعقیب آنان بودند و بسیاری از مجاهدان نیز، به دلیل خستگی و گرسنگی، آنان را ترک کرده بودند. [۴۵]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۷، تهران۱۳۶۶ ش.
[۴۶]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۹۸ به بعد، رشت۱۳۷۱ ش.
[۴۷]
خاچاطور میناسیان، «ارامنه گیلان در نهضت جنگل»، ج۱، ص۳۸۱، ترجمه گریگور قازاریان، با توضیحات علی فروحی، آینده، سال۱۸، ش۷ـ۱۲ (مهر ـ اسفند ۱۳۷۱).
دکتر حشمت نیز، که از ادامه مبارزه خسته شده بود، با اتکا به وعده فرمانده قزاق‌ها، با تعدادی از یارانش تسلیم قوای دولتی‌شد ولی وی را، به اتهام‌جنگ با دولت مرکزی، پناه دادن به جنگلی‌ها، اندیشه تجزیه طلبی و مخالفت با نظام‌سلطنتی، در ۱۱ شعبان ۱۳۳۷ در رشت به دار آویختند. [۴۸]
صادق کوچکپور، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی‌ـ اجتماعی گیلان و قزوین، ج۱، ص۱۸ـ۲۳، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت ۱۳۶۹ ش.
[۴۹]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۴، تهران۱۳۵۸ ش.
[۵۰]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۳۳۵ ـ ۳۳۷، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
[۵۱]
محمدتقی میرابوالقاسمی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، ج۱، ص۱۱۳، تهران ۱۳۷۸ ش.
میرزا و هشت تن از مجاهدان به سوی پایگاه اولیه شان، فومنات، عقب‌نشینی کردند. ۱۵ - اندیشه برقراری نظام جمهوری در ایرانرئیس آتریاد تهران، با ارسال نامه‌ای به میرزا درصدد تطمیع وی برآمد ولی میرزا در پاسخ، از برقراری نظام جمهوری در ایران سخن گفت که نشانه حرکت جدید رهبری نهضت بود. [۵۲]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۳۸ـ ۲۴۱، رشت۱۳۷۱ ش.
[۵۳]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۶، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۵۴]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۰۹ـ ۲۲۰، تهران۱۳۶۶ ش.
این سند ثابت می‌کند که چنین اندیشه‌ای قبل از ورود ارتش سرخ شوروی و حزب عدالت به گیلان شکل گرفته بود. ۱۶ - سازش فی مابینانگلیسیها به دلیل نگرانی از پیشروی بولشویک‌ها به سوی قفقاز از یک سو و عدم موفقیت دولت مرکزی در سرکوب نهضت‌از سوی‌دیگر، درصدد سازش با مجاهدان جنگل برآمدند و احمد آذری، کفیل حکومت گیلان ، را با وساطت عده‌ای از بزرگان گیلان مأمور مذاکره با میرزا کردند. در ۱۳۳۸ طی مذاکرات فیمابین، موافقت شد که چون دولت وثوق‌الدوله (عاقد قرارداد ۱۹۱۹ با انگلیسی‌ها) در غیاب مجلس، صلاحیت مداخله در امور ایران را ندارد، تا افتتاح مجلس شورای ملی (مجلس دوره چهارم) و معلوم شدن تکلیف قرارداد، صلح میان طرفین برقرار شود و دولت متعرض مجاهدان جنگل نگردد. [۵۵]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۵۶]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۶۱، رشت۱۳۷۱ ش.
[۵۷]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۵، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
۱۷ - نشر افکار و آراینهضتدر دوره نخست‌نهضت، روزنامه جنگل، ناشر افکار و آرای‌نهضت، در شعبان۱۳۳۵ به صورت هفتگی با مدیریت غلامحسین نویدی و حسین کسمایی به مدت دو سال‌منتشر می‌شد. در ۱۳۳۸ نیز ظاهراً چند شماره‌ای از آن انتشار یافت. [۵۸]
ابراهیم فخرائی، ج۱، ص۱۴۸، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش.
[۵۹]
ابراهیم فخرائی، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش.
[۶۰]
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۷۲، اصفهان۱۳۶۳ـ ۱۳۶۴ ش.
۱۸ - دوره دوم (۲۹ شعبان۱۳۳۸/ ۲۸ اردیبهشت۱۲۹۹ ـ ۱۱ آذر ۱۳۰۰)در ۱۱ شعبان ۱۳۳۸ کمیته حزب کمونیست روسیه، با ارسال نامه‌ای از لنکران به میرزا، آمادگی کمیته لنکران را برای حمایت از مبارزان جنگلی اعلام کرد. پیش از آن نیز نمایندگانی از سازمان‌های انقلابی کمونیستی روسیه برای اعزام نیروی کمکی اعلام آمادگی کرده بودند. ۱۹ - مرحله اول و تصرف شهر،توسط ارتش سرخمیرزا، که مخالف ورود قوای خارجی به ایران بود، برای اطلاع از آرای آنان عازم لنکران شد ولی زمانی به آنجا رسید که ارتش سرخ منطقه را ترک کرده بود و وی بدون اخذ نتیجه به گیلان بازگشت. [۶۱]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۵و۲۴۹، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۶۲]
احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۷۰ـ۷۴، چاپ محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران۱۳۷۷ ش.
[۶۳]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۲۵ـ ۲۳۰، تهران۱۳۶۶ ش.
[۶۴]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۳، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
در ۲۹ شعبان۱۳۳۸/ ۱۸ مه۱۹۲۰، ناوگان ارتش سرخ به بهانه تعقیب روس‌های ضد انقلاب وارد انزلی شد و شهر را تصرف کرد. هرچند میرزا و یارانش در همکاری با ارتش سرخ تردید داشتند ولی امیدوار بودند بتوانند از شرایط جدید برای مبارزه با انگلستان استفاده کنند. [۶۵]
برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار، ج۱، ص۱۹۳ـ ۱۹۵، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش.
[۶۶]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۴، تهران۱۳۵۸ ش.
[۶۷]
محمدعلی منشور گرکانی، سیاست دولت شوروی در ایران از ۱۲۹۶ تا ۱۳۰۶، ج۱، ص۳۸، ج۱، تهران۱۳۲۶ ش.
۲۰ - تصویب مرامنامه و مفاد آنپساز ورود روس‌ها، مجاهدان جنگل در کنگره‌ای در کُما، مشی آینده نهضت جنگل را در جهت منافع جامعه تعیین کردند و خود را اجتماعیون نامیدند و مرامنامه‌ای سی و چهار مادّه‌ای تصویب کردند که مهم‌ترین نکات آن‌عبارت بود از: کسب آزادی و نجات طبقات زحمتکش، در اختیار گرفتن حاکمیت از سوی نمایندگان مردم و مسئولیت قوه مجریه در قبال منتخبین مردم، تساوی زن و مرد در حقوق‌مدنی و اجتماعی، انفکاک روحانیت از امور سیاسی، رایگان بودن آموزش، ملی‌شدن جنگل‌ها ، ممنوعیت کار برای کودکان زیر چهارده‌سال و آزادی انتخابات برای همه مردم. [۶۸]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۵۲۷ ـ۵۲۹، رشت۱۳۷۱ ش.
[۶۹]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۵۶ ـ ۵۸، تهران۱۳۶۶ ش.
۲۱ - توافق میرزا و فرمانده ارتش سرخمیرزا به دعوت فرمانده ارتش سرخ شوروی وارد انزلی شد. طی مذاکرات، طرفین در این موارد به توافق رسیدند (موافقت نامه نه مادّه‌ای): عدم اجرای اصول کمونیسم از حیث مصادره و ضبط اموال و الغای مالکیت و منع تبلیغات ، تأسیس جمهوری انقلابی موقت پس از ورود به تهران و تأسیس مجلس مبعوثان (هر نوع حکومتی که نمایندگان ملت بپذیرند)، مداخله نکردن روس‌ها در این حکومت، وارد نشدن قشون روسیه (افزون بر قوای موجود) بدون اجازه حکومت، تأمین مخارج قشون به وسیله جمهوری ایران، فروش مهمات و اسلحه به جمهوری، تحویل کالاهای ضبط شده تجار ایرانی در بادکوبه، و واگذار کردن کلیه مؤسسات‌ت جاری روسیه در ایران به حکومت جمهوری. [۷۰]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۳۷ـ۱۳۹، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۷۱]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۷۳، رشت۱۳۷۱ ش.
نکته مهم در این موافقتنامه، تلاش برای تشکیل جمهوری ایران بود و نه جمهوری گیلان.۲۲ - اعلام حکومت موقت جمهوریسران جنگل پس از ورود به رشت ، در ۱۸ رمضان ۱۳۳۸ اعلامیه‌ای به نام «جمعیت انقلاب سرخ ایران» صادر کردند که در آن ضمن اشاره به ورود نهضت با «استعانت اصول حقه سوسیالیستی برای نجات ایرانی» به مرحله انقلاب سرخ، اصول سلطنت را ملغا و حکومت موقت جمهوری را اعلام و بر حفظ شعائر اسلامی تأکید ورزیدند. [۷۲]
جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، ج۱، ص۳ـ ۷، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش.
[۷۳]
گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، ج۱، ص۷۷ـ۸۶، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۷۴]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۸۰، رشت۱۳۷۱ ش.
۲۳ - تفاوت دوره اول و دوم نهضتمتن اعلامیه‌های حکومت موقت جمهوری و مرامنامه در دوره دوم نهضت با برنامه اولیه مجاهدان جنگل در دوره نخست کاملاً متفاوت بود. در دوره اول، قانون اساسی و «اطاعت از سلطان مشروطه خواه» و مشروطه سلطنت تأکید می‌شد [۷۵]
برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار، سال۱، ش۵، شوال۱۳۳۵، ص۵، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش.
[۷۶]
برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار،سال۱، ش۲۷، ۷ جمادی‌الاخره۱۳۳۶، ص۱ـ۴، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش .
[۷۷]
برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار،سال۱، ش۳۰، ۲۰ رجب۱۳۳۶، ص۴ـ ۵، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش .
در حالی که در مرامنامه و اعلامیه‌های دوره دوم، از حاکمیت نمایندگان مردم و مسئولیت قوه‌مجریه در برابر آن، لغو اساس سلطنت و اعلام نظام جمهوری سخن می‌رفت.۲۴ - علاقه ایران به دوستی با روسهابر حسب توافق سران نهضت و بولشویک‌ها، هیئتی مرکّب از اعضای ایرانی و روسی به نام «روکم» (مخفف واژه روسی رولوسیونی کمیتت= کمیته انقلاب) در رشت تشکیل شد و رهبری نهضت را به عهده گرفت. در ۱۹ رمضان۱۳۳۸ هیئت دولت انقلابی با نُه کمیساریا (ادارات دولت انقلابی) تشکیل شد که در آن میرزا سرکمیسر و کمیسر جنگ بود. احسان اللّه خان و خالو قربان در این دولت شرکت نداشتند. [۷۸]
محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، ج۱، ص۱۵۷، تهران۱۳۵۸ ش.
[۷۹]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۵۱، تهران۱۳۶۶ ش.
[۸۰]
جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، ج۱، ص۸، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش.
کمیته انقلاب سرخ، در تلگرامی به سفارتخانه‌های دولت‌های خارجی، انحلال سلطنت و تشکیل جمهوری موقت را اعلام نمود. میرزا نیز، با ارسال تلگرامی به لنین ، علاقه خود را به دوستی مشترک ایران و شوروی اعلام کرد. [۸۱]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۸۱، رشت۱۳۷۱ ش.
[۸۲]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، تهران۱۳۸۴ ش.
۲۵ - شکست ائتلافکابینه جمهوری، که دولت شورای کمیسرهای خلق نامیده می‌شد، فاقد عضو کمونیست بود و برنامه آن‌علاوه بر مبارزه با انگلیس و شاه، حمایت از مالکیت خصوصی و برابری همه نژادهای‌بشری و ابطال پیمان‌های تحمیل شده بر ایران ، نظیر قرارداد ۱۹۱۹ ایران با انگلستان، بود. در ۲ تیر ۱۲۹۹، مدت کوتاهی پس از تشکیل جمهوری موقت در رشت، حزب عدالت‌ــ که در ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴ کارگران‌ایرانی مقیم قفقاز، در باکو به وجود آورده بودند ــ با تشکیل کنگره‌ای در انزلی، به حزب کمونیست ایران تغییر نام داد. [۸۳]
شاپور رواسانی، ج۱، ص۱۴۸، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، تهران۱۳۸۴ ش.
[۸۴]
شاپور رواسانی، ج۱، ص۱۶۱، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، تهران۱۳۸۴ ش.
رهبران این حزب تبلیغات کمونیستی را در رشت و انزلی آغاز کردند. مأموران دولت شوروی نیز، برخلاف توافق انزلی، از تحویل تأسیسات بندری در انزلی و نفت در رشت و برگرداندن اموال تجار ایرانی در باکو، که به دولت جمهوری وعده کمک مالی داده بودند، خودداری کردند و نیروهای مسلح جدیدی از قفقاز ، بدون درخواست و اطلاع سران جنگل، وارد ایران کردند. [۸۵]
گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، ج۱، ص۱۱۳ـ ۱۱۵، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۸۶]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۲۹۰، رشت۱۳۷۱ ش.
[۸۷]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۷۹ـ ۲۸۳، تهران۱۳۶۶ ش.
کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران، میرزا را به سبب مخالفتش با اشاعه مرام کمونیستی، از سمت‌هایش در دولت انقلابی عزل کردند. میرزا، به عنوان اعتراض، رشت را به قصد فومن ترک کرد. هم‌زمان با خروج او، چند تن‌از فرماندهان نظامی شوروی نیز، که جانبدار نهضت و همکاری با میرزا بودند، به مسکو فراخوانده شدند. [۸۸]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۶۹ ـ ۲۷۱، تهران۱۳۶۶ ش.
[۸۹]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۳۱۴، رشت۱۳۷۱ ش.
[۹۰]
نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، ج۱، ص۱۷۱ـ۱۷۴، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش.
۲۶ - علل شکستدر باره علل شکست ائتلاف، نظریات متفاوتی وجود دارد. برخی آن را ناشی‌از عدم پایبندی نمایندگان دولت شوروی و رهبران‌حزب کمونیست ایران به موافقتنامه انزلی دانسته‌اند. [۹۱]
گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۱۷، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۹۲]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۴۱۷ـ۴۲۶، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۹۳]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۳۴۰ـ ۳۵۳، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۹۴]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۳، تهران۱۳۶۶ ش.
رهبران حزب کمونیست ایران، عقاید میرزا را درخصوص اجرای‌انقلاب بورژوا دموکراتیک از دلایل شکست می‌دانستند. [۹۵]
اسناد تاریخی جنبش‌کارگری، سوسیال‌ـ دموکراسی و کمونیستی‌ایران، ج۱، ص۸۲، ج۱، ۴، تهران: علم، (بی‌تا (.
به گفته ایوانوف ، مورخ روسی [۹۶]
میخائیل سرگی‌یویچ ایوانوف، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه،ص۴۰، استکهلم۱۳۵۶ ش.
شکست در نتیجه فعالیت عناصر خائن و چپ تندرو و نفوذ انگلیسی‌ها در صفوف کمونیست‌های ایران بود.بررسی‌ها و اسناد نشان می‌دهند که رفتار نمایندگان رسمی و سران دولت شوروی و رهبری حزب کمونیست ایران در برابر نهضت جنگل، با چگونگی مذاکرات دولت انگلستان با نماینده تجاری دولت شوروی در لندن‌مرتبط بود. [۹۷]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۴۰ـ ۲۴۷، تهران۱۳۸۴ ش.
پس از خروج میرزا، کمیته‌ای هشت‌نفره با شرکت احسان‌اللّه‌خان و خالوقربان و چهار تن از رهبران حزب کمونیست ایران تشکیل شد. اعضای کمیته در ۱۲ ذیقعده ۱۳۳۸ با هدایت پلیس مخفی و کمیسر تجارت شوروی علیه میرزا در رشت کودتا کردند. طرفداران نهضت جنگل دستگیر شدند و سربازان‌ارتش سرخ برای دستگیری میرزا به جنگل حمله کردند. [۹۸]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۹۹]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۳۰۱، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۰۰]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۶۸ـ۲۷۲، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۰۱]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۱۹ـ۲۲۰، تهران۱۳۸۴ ش.
۲۷ - مرحله دوم و دولت جدیدحزب کمونیست پس از کودتا، در ۱۴ ذیقعده دولت جدید را، با حمایت ارتش سرخ، به ریاست احسان‌اللّه‌خان تشکیل داد. برنامه دولت کودتا ایجاد تشکیلات نظامی همانند ارتش روسیه و حمله به تهران ، لغو اختیارات مالکین و امحای اصول ملوک الطوایفی و رفع احتیاجات اصلی کارگران شهر و روستا بود [۱۰۲]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۲۴، رشت۱۳۷۱ ش.
۲۸ - شکست کودتااحساناللّهخان با دولت شوروی برای دریافت اسلحه و مهمات و اعزام قوا از روسیه پیمان بست. وی همچنین صنعت ماهیگیری در سواحل ایران را به روس‌ها واگذار کرد. اقدامات تند و بی‌رویه دولت کودتا، نظیر دولتی کردن زمین‌های وقفی، مصادره اموال و املاک مالکان بزرگ گیلان ، بستن کارگاه‌های کوچک و به بیگاری گرفتن کارگران آن، حکم رفع حجاب از زنان ، مخالفت با روحانیان و تبلیغ برضد مذهب ، سبب بیزاری هرچه بیشتر مردم شد. روحانیان در واکنش به اقدامات احسان‌اللّه‌خان، بر ضد او سخنرانی و به فعالیت‌های ضد مردمی‌اش اعتراض کردند. [۱۰۳]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۴۲۱ـ۴۲۲، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۰۴]
محمدعلی گیلک، ج۱، ص۳۵۴ـ۳۵۷، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۰۵]
برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار، ج۱، ص۱۱۰، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش.
[۱۰۶]
یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۴، ص۱۵۳، تهران۱۳۶۲ ش.
[۱۰۷]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، تهران۱۳۸۴ ش.
در این میان عوامل دولت مرکزی و انگلیسی‌ها نیز علیه این دولت و نظام کمونیسم تبلیغ می‌کردند. براثر این اقدامات، دولت کودتا نتوانست در برابر قوای دولت مرکزی مقاومت نماید و رشت به تصرف نیروهای دولتی در آمد. ۲۹ - قطع شدن رابطه میرزا با شورویمجاهدان طرفدار میرزا، که در مازندران مبارزه می‌کردند، از بولشویک‌ها کناره گرفتند و راهی جنگل شدند. [۱۰۸]
گریگور یقیکیان، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۸۱، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۱۰۹]
گریگور یقیکیان، ج۱، ص۲۵۲، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۱۱۰]
یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۴، ص۱۵۵ـ ۱۵۶، تهران۱۳۶۲ ش.
[۱۱۱]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۶، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۱۲]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۱۸۴ـ ۱۸۵، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
در این میان دولت انگلستان، به علت نگرانی شدید از توسعه نهضت‌های رهایی‌بخش ضداستعماری در شرق به ویژه ایران، درصدد برقراری روابط با روسیه بود. رهبران مسکو نیز بر لزوم سازش و عقد قرارداد تجاری با انگلستان تأکید می‌کردند و از انقلاب بولشویکی در شرق برای معامله دیپلماسی با انگلستان بهره‌می‌گرفتند. [۱۱۳]
گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، ج۱، ص۵۵۸ ـ ۵۵۹، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
[۱۱۴]
اسناد تاریخی جنبش‌کارگری، سوسیال‌ـ دموکراسی و کمونیستی‌ایران، ج۴، ص۲۸، ج۱، ۴، تهران: علم، (بی‌تا (.
از همین‌رو، در پی مذاکرات طرفین، دولت شوروی پذیرفت که از حمایت نهضت جنگل خودداری کند. [۱۱۵]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۱۶]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۶۳، تهران۱۳۸۴ ش.
هم زمان با تشکیل کنگره ملل شرق در باکو (۱۷ ذیحجه ۱۳۳۸/ سپتامبر ۱۹۲۰)، پلنوم کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی، به ریاست لنین، به دولت توصیه کرد که مذاکره با ایران را شروع کند. [۱۱۷]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۳۰۲، تهران۱۳۸۴ ش.
حزب کمونیست ایران، نمایندگانی به این کنگره فرستاد، اما میرزا آنان را نمایندگان واقعی ایران ندانست و به کنگره پیشنهاد کرد که کمیسیونی برای بررسی اوضاع ایران تشکیل شود، ولی پاسخ نگرفت. پیش از آن، تلگرام میرزا به لنین توقیف شد و نامه وی به لنین نیز در خصوص تحولات گیلان بدون پاسخ ماند [۱۱۸]
ابراهیم فخرائی، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۱۹]
ابراهیم فخرائی، ج۱، ص۲۷۴، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۲۰]
گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۹۱، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش.
۳۰ - شکست دولت ائتلافیدر جریان کنگره، اختلاف میان اعضای حزب کمونیست ایران مقیم قفقاز با اعضای کمیته مرکزی حزب در خصوص نهضت جنگل آشکار شد. کمونیست‌های قفقازی از شیوه برخورد خصمانه کمیته مرکزی با نهضت و شخص میرزا انتقاد کردند و خواستار همکاری با میرزا شدند. کمیته جدید حزب، بنا به‌خواست لنین، به رهبری حیدرخان‌عمواوغلی تشکیل شد و برای تجدید روابط با نهضت جنگل اقدام کرد. میرزا نیز با برقراری روابط جدید با بولشویک‌ها موافقت نمود. [۱۲۱]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۳۳، تهران۱۳۸۴ ش.
در این میان دولت ائتلافی احسان‌اللّه‌خان و حزب کمونیست نیز ــ به دلایلی چون ناآگاهی از قدرت مذهب در بین مردم و برخورد غلط با دین اسلام ، اجرای بدون برنامه‌ریزی و نادرست سیاست اصلاحات ارضی و تبعیت رهبری حزب کمونیست ایران در گیلان از مقامات ارشد حزب کمونیست و دولت شوروی‌ــشکست سیاسی و نظامی خورد. [۱۲۲]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۳۳ـ ۲۳۴، تهران۱۳۸۴ ش.
بدین ترتیب، پس از تصرف مجدد رشت از سوی دولت کودتا، نمایندگان حزب کمونیست از دولت احسان‌اللّه‌خان فراخوانده شدند و احسان اللّه خان با صدور بیانیه‌ای در رشت اعلام کرد که پس از آن به دین اسلام و اعتقادات مردم اهانت نخواهد شد، سپس دولت جدیدی را بدون شرکت اعضای حزب کمونیست تشکیل داد. همچنین وی و خالوقربان در پی کسب پایگاه مردمی، در نامه‌ای به میرزا خواستار تجدید همکاری‌شدند که با موافقت میرزا همراه بود. نمایندگان نریمان‌اف (صدر شورای جمهوری آذربایجان) در ملاقات با میرزا در باره آمدن حیدرخان عمواوغلی نیز توافق‌کردند. [۱۲۳]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۳۷ـ ۴۳۸، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۲۴]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۲۵]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۱۸ـ ۳۲۶، تهران۱۳۶۶ ش.
۳۱ - مرحله سوم و توافق میرزا با حیدر خاندر اوایل۱۳۰۰ ش، حیدرخان، برای تشکیل جبهه واحد با میرزا، وارد گیلان شد. وی و سران‌نهضت در این موارد به توافق رسیدند: تشکیل کمیته انقلابی به ریاست میرزا، عدم مداخله خارجی در امور سیاسی و امور داخلی ایران، برقراری روابط دوستانه با شوروی و گرجستان و آذربایجان، و تقویت نیروهای نظامی برای جلوگیری از سقوط گیلان به دست نیروهای حکومت مرکزی [۱۲۶]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۶۲، تهران۱۳۸۴ ش.
کمیته جدید انقلاب با شرکت میرزا، حیدرخان، احسان‌اللّه‌خان، خالوقربان و میرزامحمدی انشایی تشکیل شد. در اعلامیه‌ای که کمیته منتشر کرد به بازگشت سربازان شوروی از گیلان اشاره شد که نشان می‌داد دولت شوروی دست دولت انگلستان و حکومت مرکزی ایران را برای سرکوب نهضت جنگل بازگذاشته است. همچنین روتشتاین، سفیر شوروی در ایران، به احمدشاه وعده داد که مسئله گیلان به زودی با اقدامات دولت شوروی خاتمه یابد. [۱۲۷]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۲۷ـ ۳۲۸، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۲۸]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۵۳ـ ۳۵۴، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۲۹]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۶۱، تهران۱۳۸۴ ش.
۳۲ - شکست احسان‌الله خانپس از تشکیل کمیته جدید، احسان‌اللّه‌خان بدون اطلاع کمیته با سه‌هزار نیروی مسلح به تهران حمله کرد که به شکست انجامید. علت اصلی شکست، همکاری نکردن افسران روسی اردوی احسان‌اللّه‌خان، به دستور روتشتاین بود [۱۳۰]
اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۵، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش.
[۱۳۱]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۴۰ـ۴۴۲، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۳۲]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، تهران۱۳۶۶ ش.
پس از کودتای۱۲۹۹ ش، رضاخان سردار سپه در صدد حمله به گیلان بود ولی دولت سیدضیاءالدین طباطبایی ، بنا به تمایل روس‌ها و انگلیسی‌ها، نمایندگانی را با پیشنهادهایی نظیر برقراری همکاری نزدیک، عدم تعرض دولت مرکزی و رفع نیازهای نهضت جنگل از نظر مادّی و نیروی‌انسانی، به جنگل اعزام کرد، ولی میرزا که سیدضیاء را خائن و عامل انگلیس می‌دانست، از همکاری با وی امتناع کرد. روتشتاین نیز در پی توافق دولت شوروی با انگلیس و دولت مرکزی ایران، واسطه سازش و تسلیم می‌شد. [۱۳۳]
جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، ج۱، ص۲۹، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش.
[۱۳۴]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۴۵ـ ۴۵۵، رشت۱۳۷۱ ش.
۳۳ - تشکیل دولت جمهوری شورایی گیلاندر ۱۳ مرداد ۱۳۰۰ سران نهضت، دولت جمهوری شورایی گیلان را تشکیل دادند. در این دولت، میرزا سر کمیسر و کمیسر مالی، حیدرخان کمیسر خارجی، و خالوقربان کمیسر جنگ شدند. وظیفه دولت‌جدید سازماندهی نیروهای‌انقلابی، تبدیل گیلان به پایگاهی برای حمله به تهران و ناتوان ساختن دولت مرکزی در سرکوبی نهضت جنگل بود. سیاست این دولت جدید، مخالفت‌رسمی و علنی با توافق میان دولت‌شوروی و دولت انگلستان بود. احسان‌اللّه خان نیز قبل از حمله به تهران از عضویت در کمیته کنار گذاشته شده‌بود. [۱۳۵]
جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش.
[۱۳۶]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۴۱، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۳۷]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۶۳ـ ۲۶۴، تهران۱۳۸۴ ش.
۳۴ - اختلاف بین سران نهضتبا وجود تشکیل دولت‌جدید، به سبب اختلاف نظر اعضای این دولت به ویژه میرزا و حیدر خان، گیلان عملاً به چهار بخش تقسیم شد و هریک در اختیار یکی از مجاهدان قرار گرفت. میرزا در منطقه فومن و جنگل‌های گیلان، حیدرخان در انزلی، خالوقربان در رشت و احسان اللّه‌خان نیز در لاهیجان مستقر بودند که ضمن رقابت، به هم سوءظن نیز داشتند. [۱۳۸]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۴۸۳، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۳۹]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۷۷، تهران۱۳۸۴ ش.
روتشتاین در اجرای سیاست دولت شوروی در نامه‌ای به میرزا خواستار پایان دادن به نهضت شد. میرزا مسئله را منوط به در نظر گرفتن منافع مردم و دفاع از استقلال ایران به وسیله دولت مرکزی دانست [۱۴۰]
جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، ج۱، ص۳۸ـ ۴۶، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش.
ولی در ملاقات نمایندگان میرزا با روتشتاین، معلوم شد که هدف دولت شوروی از خاتمه دادن به جنبش جنگل اجرای موافقت‌ها با دولت انگلستان بوده است. [۱۴۱]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۶۳، تهران۱۳۸۴ ش.
۳۵ - تصرف گیلان توسط دولت مرکزیبا ادامه اختلاف میان اعضای دولت جدید، در ۶ مهر ۱۳۰۰ تنی‌چند از طرفداران میرزا (بدون اطلاع میرزا) به جلسه اعضای دولت، که در مُلاسرا (یك فرسخ و نیمی جنوب غربی رشت) به طور هفتگی برگزار می‌شد، حمله کردند. در این جلسه که حیدرخان، سرخوش، خالوقربان و عده‌ای از مجاهدان حضور داشتند، حیدرخان دستگیر شد و سپس به قتل رسید و عده‌ای دیگر کشته شدند و تعدادی نیز، از جمله‌خالوقربان، فرار کردند. [۱۴۲]
ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۶۵- ۳۶۹، تهران۱۳۶۶ ش.
این واقعه موجب بروز برخوردهای مسلحانه میان نیروهای چهارگانه سران انقلاب شد و به قوای دولت مرکزی، که با حمایت تسلیحاتی و شرکت افسران انگلیسی به سوی رشت حرکت می‌کردند، امکان داد تا به سهولت گیلان را به تصرف درآورد. ۳۶ - سرانجام نهضت جنگلبا میانجیگری کلانتر اف (وابسته نظامی سفارت شوروی) و محمودخان میرپنج، که همراه نیروهای دولت مرکزی به فرماندهی رضاخان، سردار سپه، بودند، خالوقربان تسلیم قوای دولتی شد و رشت را تحویل داد و احسان‌اللّه‌خان نیز به همراه عده‌ای از مجاهدان قفقازی به باکو اعزام‌شدند. [۱۴۳]
ابراهیم فخرائی، ج۱، ص۳۷۲و۳۷۴، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش.
[۱۴۴]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص ۴۹۹ـ۵۰۱، رشت۱۳۷۱ ش.
در ۲۲ مهر ۱۳۰۰، رشت به تصرف نیروهای دولتی‌در آمد، ولی میرزا با وجود خیانت عده‌ای از یارانش، به‌جنگ و گریز در جنگل‌های گیلان ادامه داد. پس از کشته شدن میرزا در ۱۱ آذر ۱۳۰۰، نهضت جنگل از نظر نظامی پایان یافت. [۱۴۵]
محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۵۰۵ ـ ۵۰۷، رشت۱۳۷۱ ش.
[۱۴۶]
شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، ج۱، ص۳۳۳ـ۳۴۰، تهران۱۳۸۴ ش.
۳۷ - فهرست منابع(۱) اسناد تاریخی جنبش‌کارگری، سوسیال‌ـ دموکراسی و کمونیستی‌ایران، ج۱، ۴، تهران: علم، (بی‌تا (. (۲) بهاءالدین املشی، گوشه‌هائی از تاریخ گیلان،) به کوشش محمدهادی میزان‌املشی (،) بی‌جا (۱۳۵۲ ش. (۳) میخائیل سرگی‌یویچ ایوانوف، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه، استکهلم۱۳۵۶ ش. (۴) برگهای جنگل: نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرزان‌روز، ۱۳۸۰ ش. (۵) جنبش میرزا کوچک‌خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، گردآورنده و مترجم غلامحسین میرزا صالح، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹ ش. (۶) اسماعیل جنگلی، قیام جنگل: یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان، چاپ اسماعیل رائین،) تهران (۱۳۵۷ ش. (۷) لیونل چارلز دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز، ترجمه حسین انصاری، تهران ۱۳۵۷ ش. (۸) یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران۱۳۶۲ ش. (۹) شاپور رواسانی، اولین جمهوری شورائی در ایران (نهضت‌جنگل)، تهران۱۳۸۴ ش. (۱۰) سرپرسی مولزورث سایکس، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، ج۲، تهران۱۳۷۰ ش. (۱۱) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ۱۹۱۴، تهران۱۳۳۶ ش. (۱۲) محمدحسن صبوری دیلمی، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، تهران۱۳۵۸ ش. (۱۳) محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان۱۳۶۳ـ ۱۳۶۴ ش. (۱۴) ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران۱۳۶۶ ش. (۱۵) صادق کوچکپور، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی‌ـ اجتماعی گیلان و قزوین، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت ۱۳۶۹ ش. (۱۶) محمدعلی گیلک، تاریخ انقلاب جنگل، رشت۱۳۷۱ ش. (۱۷) احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان، چاپ محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران۱۳۷۷ ش. (۱۸) محمدعلی منشور گرکانی، سیاست دولت شوروی در ایران از ۱۲۹۶ تا ۱۳۰۶، ج۱، تهران۱۳۲۶ ش. (۱۹) محمدتقی میرابوالقاسمی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران ۱۳۷۸ ش. (۲۰) خاچاطور میناسیان، «ارامنه گیلان در نهضت جنگل»، ترجمه گریگور قازاریان، با توضیحات علی فروحی، آینده، سال۱۸، ش۷ـ۱۲ (مهر ـ اسفند ۱۳۷۱). (۲۱) نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امورخارجه، به کوشش رقیه سادات عظیمی، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۷ ش. (۲۲) نهضت جنگل و اتحاد اسلام: اسناد محرمانه و گزارش‌ها، به کوشش فتح‌اللّه کشاورز، تهران: سازمان اسناد ملی‌ایران، ۱۳۷۱ ش. (۲۳) بازیل نیکیتین، ایرانی که من شناخته‌ام، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی، تهران۱۳۲۹ ش. (۲۴) گریگور یقیکیان، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان،) تهران) ۱۳۶۳ ش. ۳۸ - پانویس
۳۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنگل»، شماره۵۱۰۹. |